تجسم اعمال در قیامتمساله تجسم اعمال از مسایل مربوط به جهان پس از مرگ است. این مساله، گرچه شاخه‌ای از کیفر و پاداش اخروی است، ولی در بحث شهود و گواهان قیامت نیز می‌تواند راه‌گشا باشد؛ زیرا هرگاه کردار انسان گناهکار در سرای دیگر تجسم یابد، خود بهترین شاهد و گواه بر جرم بوده و راه هرگونه انکار را بر او می‌بندد. به همین دلیل، این بحث را پس از بحث‌های گوناگون قیامت یادآور می‌شویم. ۱ - منظور از تجسم اعمالمقصود از تجسم اعمال چیست؟ مقصود از «تجسم» یا «تمثل» این است که آنچه انسان در این جهان انجام داده است، در جهان دیگر به صورتی متناسب با آن جهان نمودار گردد. و به عبارت دیگر: پاداشها و کیفرها، نعمت‌ها و نقمت‌ها، شادمانی و سرور، درد و شکنجه‌های اخروی، همه و همه همان حقایق اعمال دنیوی انسان‌ها است که در حیات اخروی خود را نشان می‌دهند. و به دیگر سخن: هر کرداری که انسان انجام می‌دهد، خواه خوب باشد و خواه بد، یک صورت دنیوی دارد که ما آن را مشاهد می‌کنیم، و یک صورت اخروی که هم اکنون در دل و نهاد عمل نهفته است، و روز رستاخیز پس از تحولات و تطوراتی که در آن رخ می‌دهد، شکل کنونی و دنیوی خود را از دست داده و با واقعیت اخروی خود جلوه می‌کند، و موجب لذات و شادمانی، و یا عامل آزار و اندوهی می‌گردد. بنابراین، اعمال نیک این جهان در روزگار رستاخیز تغییر شکل داده و به صورت نعمت‌های بهشتی درخواهد آمد، چنانکه اعمال به صورت آتش و زنجیر و انواع عذاب نمودار خواهند شد. در کنار بحث «تجسم اعمال» که غالبا ناظر به کردارهای مربوط به اعضای انسان است، مساله دیگری مطرح می‌شود که از آن به تبلور یا تجسم نیتها و ملکات نفسانی تعبیر می‌شود، و مقصود این است که صورت حقیقی انسان بستگی به همان نیتها، خصلتها و ملکات نفسانی او دارد، و براین اساس، اگر چه انسان‌ها از نظر صورت ظاهری یکسانند، ولی از نظر صورت باطنی یعنی خصلتها و ملکات، انواع یا اصناف گوناگونی دارد. حکیم سبزواری (رحمة‌الله‌علیه) در این‌باره می‌گوید: «انسان به اعتبار اخلاق و ملکاتش یا فرشته است، یا حیوان، یا درنده، و یا شیطان. بنابراین، اگر چه انسان از نظر صورت دنیوی یک نوع بیش نیست، ولی از نظر صورت اخروی چهار نوع خواهد بود؛ زیرا اگر شهوت و غضب بر او غلبه کند و کارهای او پیوسته از این دو غریزه صادر گردد، صورت اخروی او حیوان و درنده خواهد بود، و اگر اخلاق پسندیده در نفس او رسوخ کرده باشد، به صورتهای زیبای بهشتی تمثل خواهد یافت.» (فـباعتبـار خـلقه الانسان ملک او اعـجبم او شـیطان فهو و ان وحد دنـیا وزعا اربـعة عقـبی فـکان سبعا بهیمة مع کون شهوة غضب شیمتة و ان علیه قد غلب مکر فـشیطان و اذ سـجیة سـنـة فـصور بـهیـة.) ۲ - تجسم اعمال در آیات قرآنتجسم اعمال یک حقیقت قرآنی است که در آیات متعدد نمونه‌هایی از این آیات را یادآور می‌شویم: ۱. «یوم تجد کل نفس ما عملت من خیر محضرا و ما عملت من سوء تود لو ان بینها و بینه امدا بعیدا؛ روزی که هر انسانی هر کار نیکی که انجام داده است، نزد خود حاضر می‌یابد، و هر کار بدی را که انجام داده است نیز حاضر و آماده می‌یابد، و آرزو می‌کند که میان او و آن عمل ناروا فاصله مکانی یا زمانی بسیاری وجود می‌داشت». (و او آن عمل ناروا را که در دنیا انجام داده است در قیامت مشاهده نمی‌کرد). (نظیر این آیه است آیه «و وجدوا ما عملوا حاضرا و لا یظلم ربک احدا» و آیه «علمت نفس ما احضرت») ۲. «ان الذین یکتمون ما انزل الله من الکتاب و یشترون به ثمنا قلیلا اولئک ما یاکلون فی بطونهم الا النار...؛ کسانی که به خاطر به دست آوردن مالی اندک، آیات الهی را کتمان می‌کنند، چیزی جز آتش در شکم خود جای نمی‌دهند». ۳. «ان الذین یاکلون اموال الیتامی ظلما انما یاکلون فی بطونهم نارا و سیصلون سعیرا؛ آنان که از روی ستم اموال یتیمان را می‌خورند، در حقیقت آتش می‌خورند، و در آینده وارد دوزخ خواهند شد». این دو آیه شریفه آشکار بیانگر آن است که آنچه افراد از راه کتمان حقایق الهی و یا از راه ستم بر یتیمان به دست می‌آورند، در حقیقت آتش درون خود جای می‌دهند. شکی نیست که صورت ظاهری و دنیوی اموال یاد شده آتش نیست، بلکه به صورت انواع لذت‌های دنیوی نمایان می‌شوند بنابراین، باید بگوییم: این‌گونه اموال صورت دیگری دارد که اکنون از چشم ظاهربین انسان پوشیده است، ولی در سرای دیگر که پرده‌ها بالا می‌رود و حقایق پنهان آشکار می‌گردد، چنانکه قرآن کریم در جای دیگر می‌فرماید: «یوم تبلی السرائر» چهره واقعی این اعمال نمایان می‌گردد، و آن چیزی جز آتش و عذاب خداوندی نیست. ۴. «یوم تری المؤمنین و المؤمنات یسعی نورهم بین ایدیهم و بایمانهم؛ روزی که مردان و زنان با ایمان را می‌بینی که نور وجود آنان در پیشاپیش و جانب راست آنان در حرکت است». آنچه از ظاهر این آیه شریفه استفاده می‌شود این است که در قیامت، وجود انسان‌های با ایمان به صورت منبع نوری در می‌آید و این نور، پیش رو و اطراف آنان را روشن می‌سازد. اکنون باید دید آنان، این نور را از کجا آورده‌اند؟ پاسخ این سؤال را می‌توان از گفتار خود آنان به دست آورد؛ زیرا آنگاه که منافقان از آنان درخواست می‌کنند که اندکی درنگ نمایند، تا این گروه نیز در پرتو نور آنان حرکت نمایند، به منافقان می‌گویند: «ارجعوا وراءکم فالتمسوا نورا؛ به عقب (دنیا) باز گردید و برای خود نور به دست آورید». ۲.۱ - منظور از نوریعنی، ما این نور را در دنیا کسب کرده‌ایم، و شما اگر می‌توانید (که نمی‌توانید) به دنیا باز گردید، و برای خود تحصیل نور نمایید. اما در اینکه این نور چگونه نور از دنیا نشات گرفته است؟ دو احتمال وجود دارد: الف. شخصیت والای آنان در پرتو اطاعت و عبادت، به صورت کانون ملکات زیبا درآمده و در جهان دیگر به صورت نور تجلی می‌کند. ب. چهره واقعی اعمال صالح و صفات نیک آنان نمایان گردیده و به صورت نور تجسم یافته می‌یابد. ۵. قرآن کریم به مستکبرانی که طلاها و نقره‌ها را از راه‌های غیر مشروع به دست آورده و به صورت گنجهایی پنهان ساخته، و از مسیر تولید و مصرف خارج می‌سازند، هشدار می‌دهد که همین اندوخته‌ها در سرای دیگر سرخ گردیده و بر پیشانی و پشت و پهلوی آنان نهاده می‌شود، آنجا که می‌فرماید: «و الذین یکنزون الذهب و الفضة و لا ینفقونها فی سبیل الله فبشرهم بعذاب الیم یوم یحمی علیها فی نار جهنم فتکوی بها جباههم و جنوبهم و ظهورهم هذا ما کنزتم لانفسکم فذوقوا ما کنتم تکنزون؛ کسانی را که طلا و نقره را می‌اندوزند و در راه خدا انفاق نمی‌کنند به عذاب دردناکی بشارت بده، روزی که آن طلاها و نقره‌ها در آتش دوزخ سرخ گردیده و بر پیشانی و پهلو و پشت آنان نهاده می‌شود، و به آنان گفته می‌شود: این همان چیزی است که از قبل برای خودتان اندوخته‌اید، پس آنچه را انداخته‌اید، بچشید». نکته قابل دقت در این آیه آن است که می‌فرماید: «هذا ما کنزتم لانفسکم»؛ یعنی، این آتش و عذاب همان است که شما برای خود اندوخته‌اید، و به عبارت دیگر: این‌گونه یعنی طلاها و نقره‌ها در دو نشاه (دنیا و آخرت) به دو صورت مجسم می‌گردد: در این جهان به صورت فلز خیره کننده چشمها، و در جهان آخرت به صورت عذاب دردناک خداوندی. ۶. «و لا یحسبن الذین یبخلون بما آتاهم الله من فضله هو خیرا لهم بل هو شر لهم سیطوقون ما بخلوا به یوم القیامة...؛ کسانی که به آنچه خدا از فضل خود به آنان عطاء کرده است، بخل می‌ورزند، گمان می‌کنند که این بخل و امساک برای آنان بهتر است، بلکه این کار برای آنان بدتر می‌باشد (زیرا) به زودی آنچه را به آن بخل ورزیده‌اند، به صورت طوقی به گردن آنان خواهد افتاد». این آیه شریفه نیز بسان آیه قبل می‌رساند: اموالی که انسان برخلاف حکم الهی روی هم انباشته کند، در قیامت به صورت طوقی آزاردهنده تجسم یافته و مایه عذاب بخل‌ورزان خواهد شد. ۲.۲ - نصیحت لقمان به فرزندش۷. لقمان حکیم در نصایح خود به فرزندش می‌گوید: «یا بنی انها ان تک مثقال حبة من خردل فتکن فی صخرة او فی السماوات او فی الارض یات بها الله؛ فرزندم (هر کاری که از انسان سر زند) هر چند به اندازه سنگینی خردلی در میان صخره‌ها و یا آسمان‌ها و زمین باشد، خداوند آن را در روز رستاخیز می‌آورد». از ظاهر این آیه شریفه نیز برمی آید که: خداوند در روز قیامت خود عمل انسان را می‌آورد و آن را ملاک پاداش و یا کیفر قرار می‌دهد. ۸. قرآن کریم در آیه دیگر، همین واقعیت را به گونه‌ای دیگر یادآور شده و می‌فرماید: «فمن یعمل مثقال ذرة خیرا یره و من یعمل مثقال ذرة شرا یره؛ هر کس به اندازه سنگینی ذره‌ای کار نیک انجام دهد آن را می‌بیند، و هر کس به اندازه سنگینی ذره‌ای کار بد انجام دهد، آن را می‌بیند». ۲.۳ - یک نکته در آیهنکته قابل توجه در این آیه شریفه، کلمه «یره» است، زیرا ضمیر مفعولی موجود در آن به خود عمل که از کلمه یعمل استفاده می‌شود، و یا به کلمه «خیرا و شرا» بر می‌گردد. این حکم کلی، اعمال انسان را نیز شامل می‌شود. اما اینکه وجود عرض در این جهان متکی به وجود جوهر است، دلیل بر آن نیست که در سرای دیگر نیز چنین باشد؛ زیرا احکام آخرت با احکام دنیا متفاوت است، مگر در محالات ذاتی که تبدل در آنها محال است. قرآن کریم با صراحت بیان نموده است که در قیامت زمین و آسمان و آنچه در آنهاست تبدل می‌یابند. «یوم تبدل الارض غیر الارض و السماوات» بنابراین، از نظر عقلی تجسم اعمال کاملا امکان‌پذیر است، و دلایل نقلی نیز بر تحقق آن دلالت دارند، و هیچ‌گونه ضرورتی برای تاویل آنها وجود ندارد. فقیه و عارف نامی شیخ بهاءالدین عاملی (رحمة‌الله‌علیه) درباره تجسم اعمال گفته است: «مسئله تجسم اعمال در روایات بسیاری از شیعه و اهل سنت وارد شده است. اهل سنت در این‌باره گفته‌اند: مارها و عقرب‌ها و آتش‌هایی که در قبر و قیامت ظاهر می‌شوند. در حقیقت همان کارهای زشت و ناپسند عقاید باطل است که در نشاه برزخ و قیامت به صورتهای یاد شده ظاهر می‌شوند؛ چنانکه روح و ریحان، و نعمت‌های لذت‌بخش دیگر، در حقیقت همان اخلاق پسندیده و اعمال شایسته و عقاید حقه است که در جهان برزخ و قیامت بدان صورت نمایان گردیده‌اند؛ زیرا حقیقت یک چیز است که در نشاه‌های مختلف آثار گوناگونی دارد.» شیخ بهایی (رحمة‌الله‌علیه) سپس برخی از آیات و روایاتی را که پیش از این نقل کرده است، به عنوان شاهد بر مدعای خود یادآور شده است. ۳ - علم و تجسم اعمالاگر چه تجسم اعمال بسی فراتر و عمیق‌تر از تبدل‌ها و تحول‌های عالم طبیعت است، اما برای تقریب به ذهن می‌توان از قانون تبدل ماده به انرژی، و تبدل انرژی به ماده که یکی از قوانین مسلم علمی است، در این‌باره کمک گرفت؛ زیرا طبق این قانون، و با توجه به این که حقیقت کار و عمل انسان از نظر علمی چیزی جز تبدل ذخایر مادی به انرژی نیست، می‌توان چنین نتیجه گرفت: ۱. حقیقت کار در انسان عبارت است از تبدل ماده به انرژی. ۲. مقدار انرژی از نظر علم همیشه ثابت است، و فقط صورتهای آن تغییر می‌یابد. ۳. ماده و انرژی دو چهره یک واقعیت می‌باشند. ۴. همان‌گونه که ماده به انرژی تبدیل می‌شود، انرژی نیز در شرایط خاصی به ماده مبدل می‌گردد. بنابراین، از نظر علم جدید، تبدل یافتن اعمال انسان در جهان دیگر به ماده دیگر امری ممکن و قابل قبول است، در نتیجه علم تجربی نیز به گونه‌ای تجسم اعمال را تایید می‌کند. [۱۴]
سبحانی، جعفر، منشور جاوید، ج۸، ص۴۲۳ـ۴۲۲.
در پایان، یادآور می‌شویم که اعتقاد به تجسم اعمال با وجود پاره‌ای پاداشها یا کیفرهای قراردادی که متناسب با نوع اعمال و بر اساس علم و حکمت الهی مقرر گردیده است، منافات ندارد؛ زیرا اگر از هرگونه پیش داوری بپرهیزیم و صرفا با استناد به آیات قرآن و روایات در این‌باره داوری کنیم، باید هر دو گونه پاداش و کیفر را پذیرا باشیم. چنانکه اعتقاد به تجسم اعمال با مسئله شفاعت که از ضروریات شریعت اسلام است نیز منافات ندارد؛ زیرا همان‌گونه که در این جهان قوانین الهی از طریق اسباب و علل ویژه عمل می‌کنند، در سرای آخرت نیز چنین است و هیچ اشکالی ندارد که شفاعت به عنوان یک علت و سبب قوی‌تر، در موارد خاص تجسم اعمال غلبه نماید، همان‌گونه که اسباب و علل طبیعی نیز گاهی یکدیگر را خنثی می‌سازند. به عبارت دیگر: همان‌گونه که توبه قبل از فرا رسیدن مرگ، مانع از تجسم و تمثل گناه در سرای دیگر می‌شود، شفاعت نیز در جهان دیگر از موانع تجسم عمل به شمار می‌رود. [۱۵]
سبحانی، جعفر، منشور جاوید، ج۸، ص۴۳۵ـ۴۳۴.
۴ - آثار اعتقاد به تجسم اعمالامام خمینی برای تجسم اعمال چندین نتیجه علمی ذکر کرده است از جمله: ۱- حل مسئله تناسب اعمال و جزا: بسیاری از عذاب‌ها در آخرت، بزرگ و طولانی‌مدت‌اند؛ درحالی‌که گناهان در ظاهر کوتاه و کوچک به شمار می‌آیند. از آن جایی که خود عمل در آخرت تجسم می‌یابد، نشان می‌دهد آنچه در دنیا کوچک به نظر می‌رسد، در واقع امر بزرگی بود که آثار و پیامدهای طولانی داشته است؛ زیرا این عذاب‌ها در حقیقت همان اعمالی است که شخص در دنیا انجام داده و اکنون تجسم یافته است. ۲- حل مسئله خلود در جهنم: بنا بر تجسم اعمال، خلود اهل طاعت و اهل معصیت با بقای ملکات و صورتهای اعمال در آخرت و تجسم یافتن آنها معنا پیدا می‌کند وگرنه اعمال انسان که منشا ثواب و عقاب می‌شوند امور متناهی‌اند که در زمان محدودی واقع شده‌اند و چگونه می‌توانند سبب خلود و جزای غیرمتناهی شوند؟ این مسئله با تجسم یافتن عین عمل و اتحاد آن با نفس که زوال آن ممکن نخواهد بود حل می‌شود، امام خمینی نیز خلود در جهنم را از آثار تجسم ملکات می‌داند و معتقد است انسان با به‌دست‌آوردن فضیلت‌ها می‌تواند به مرتبه کامل تجرد عقلانی برسد و با به‌دست‌آوردن رذیلت‌ها، موجودی مجرد شیطانی شود که در این صورت بر همان حال خلود خواهد داشت [۱۷]
خمینی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۷۸، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.
[۱۸]
خمینی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۱۰۷-۱۰۸، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.
البته ممکن است نور فطرت توحید در افراد ظهور کند و آن آتش ملکات را از اثر بیندازد، افرادی هم هستند که نور فطرت توحید در آنان شکوفا نشده و معارفی در دنیا کسب نکرده‌اند؛ چنین افرادی بهشت و جهنم موعود ندارد و تنها ملکات آنان باقی می‌ماند و با آن محشور می‌شوند با همان صورت مناسب با ملکات و تنگنا و ناراحتی آن جاودان خواهند بود. [۱۹]
خمینی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۴۷۶-۴۷۷، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.
۳- تعبیر تناسخ در متون دینی: تناسخ به معنای درست آن که تناسخ ملکوتی است، در ادیان الهی و سخنان حکمای بزرگ موجود است و این تناسخ تنها با قول به تجسم اعمال تصحیح می‌شود. بر اساس تجسم اعمال، انسان بر اساس باطن و ملکوت خود در قیامت ظاهر می‌شود و ممکن است شخص به‌تناسب ملکات خود با بدن یک حیوان یا شیطان محشور و این به معنای انتقال روح به جسد حیوان دیگر نیست، بلکه نفس بر اساس ملکات خود صورت‌هایی را انشاء می‌کند که ظهور باطن نفس است و این در حقیقت تناسخ ملکوتی است. [۲۰]
خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۳، ص۲۶۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۵ - پانویس
۶ - منبع• سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تجسم اعمال در قیامت»، تاریخ بازیابی۹۵/۳/۳. • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی. رده‌های این صفحه : تجسم اعمال | دیدگاه های کلامی امام خمینی | قیامت | کلام اسلامی | معاد شناسی | مقالات اندیشه قم
|